رسیدگی شکلی و ماهوی

حتماً بارها در خصوص مفهوم رسیدگی شکلی و ماهوی در دادگاه شنیده اید. رسیدگی شکلی و ماهوی دو شیوه رسیدگی مجزا هستند که در مراجع قضایی و حتی غیر قضایی کاربرد دارند. در حالت کلی میتوان ادعا کرد رسیدگی شکلی مقدم بر رسیدگی ماهوی است و تا شرایط رسیدگی شکلی مهیا نباشد نوبت به رسیدگی ماهوی نمی رسد.

همچنین همانطور که گفتیم رسیدگی شکلی و ماهوی مختص به مراجع قضایی و دادگاهها نبوده و در بسیاری از مراجع  و مراکز مانند ادارات، بانک ها، مراکز درمانی، آموزشی و … کابرد دارد.

به عنوان مثال وقتی برای وصول مبلغ یک  فقره چک به بانک مراجعه میکنید ، متصدی بانک  قبل از بررسی موجودی حساب دارنده چک، ابتدا شکل و شمایل چک را بررسی میکند تا در ابتدا برای وی محرز شود که آیا چک شرایط مقدماتی را داراست تا بعداً نوبت به بررسی موجودی دارنده حساب و پرداخت وجه چک برسد. مانند اینکه چک اصل باشد، دارای امضاء باشد، تاریخ وصول آن فرا رسیده باشد،حساب مسدود نباشد و امثالهم.

با ذکر این مقدمه و مثال ساده در مورد رسیدگی شکلی و ماهوی، این دو روش مهم رسیدگی و تفاوت ها و اهداف آن را در دادگاه بیان میکنیم.

رسیدگی شکلی

وقتی دادگاه با پرونده (اعم از حقوقی و کیفری)  مواجه می شود در ابتدا شرایط شکلی و قانونی طرح دعوی و شکایت را مورد بررسی قرار میدهد و  قبل از اینکه رعایت شرایط شکلی برای دادگاه مسلم نشده باشد، وارد ماهیت رسیدگی نمی شود. زیرا در صورت ورود به ماهیت رسیدگی قبل از بررسی و رعایت شرایط شکلی، رای صادره از سوی دادگاه فاقد اعتبار بوده و قابلیت نقض در مراجع بالاتر را خواهد داشت.

ذکر این نکته مهم است که لزوم رعایت شرایط شکلی بصورت قانونی بوده و دادگاه نمی تواند بصورت سلیقه ای عمل کند.

این سخت گیری در  لزوم بررسی شرایط شکلی  چه بسا ضروری است زیرا عدم بررسی و رعایت شرایط شکلی مشکلات فراوانی را برای اصحاب دعوی و حتی سایر افراد جامعه بوجود می آورد. برای درک اهمیت و لزوم رعایت  رسیدگی شکلی باید بدانید که طرح دعوای حقوقی نیازمند عایت موارد زیر است:(در ذیل تنها به برخی از شرایط شکلی آن هم در دادگاه حقوقی پرداخته شده است)

۱-خواهان باید دعوای خود را در قالب دادخواست به محضر دادگاه تقدیم نماید. لذا در صورتی که خواهان تقاضای رسیدگی به ادعای خود را در یک برگه عادی درج کند، دادگاه به دلیل عدم رعایت شرایط شکلی دعوی وی را نپیذرفته و نوبت به رسیدگی نمی رسد.(در دعوای کیفری این شرط شکلی وجود ندارد و شاکی میتواند شکوائیه خود را در یک برگه عادی نیز تقدیم نماید)

۲-خواهان باید ادعای خود را در مرجع صالح اقامه کند. بنابراین دادگاه ابتدائاً رسیدگی شکلی نموده و وقتی خود را صالح به رسیدگی نداند، وارد ماهیت دعوا نخواهد شد.

۳-خواهان باید اهلیت داشته باشد. بنابراین دادگاه قبل از رسیدگی به ادعای خواهان بررسی میکند که شرایط شکلی(اهلیت خواهان) احراز شده باشد و در صورت عدم رعایت این مقرره شکلی،  ازورود به ماهیت دعوی امتناع خواهد نمود.

۴-دعوی مطروحه باید مشروع باشد. بنابراین وقتی خواهان مدعی باشد که خوانده پول ناشی از قمار را به خواهان نپرداخته، دادگاه بدون ورود به ماهیت اختلاف، قرار رد دعوی خواهان را صادر میکند.

۵-اگر قبلاً به دعوایی رسیدگی شده و حکم قطعی صادر شده باشد(با فرض اینکه موضوع دعوا،سبب دعوی و اصحاب دعوی یکسان باشند) دادگاه وارد رسیدگی ماهوی نشده و قرار رد دعوی خواهان را صادر خواهد کرد.

۶-ابلاغ قانونی به خوانده انجام نشده باشد. در این فرض نیز دادگاه به جهت رعایت حق خوانده برای دفاع، وارد ماهیت رسیدگی نشده و به خواهان دستور می دهد که آدرس دیگری را از خوانده ارائه نماید.

۷-هزینه دادرسی بصورت کامل پرداخت نشده باشد. در این فرض نیز دادگاه قبل از تکمیل هزینه دادرسی توسط خواهان، از رسیدگی در ماهیت دعوی خودداری خواهد نمود.

مجدداً یادآوری میگردد موارد شکلی محدود به موارد فوق نیست و شرایط شکلی دیگری نیز وجود دارد.(به قانون آئین دادرسی مدنی و کیفری مراجعه فرمایید)

رسیدگی ماهوی

در این نوع رسیدگی ، دادگاه به ماهیت موضوع دعوی می‏پردازد و دلایل و مستندات طرفین را برای تشخیص حق مورد بررسی قرار میدهد. بدیهی است همانطور که گفتیم ورود دادگاه به رسیدگی ماهوی منوط به بررسی رعایت شراط قانونی اولیه (رسیدگی شکلی) خواهد بود.

نتیجه رسیدگی شکلی:

رسیدگی شکلی توسط دادگاه دو نتیجه در پی دارد.بدین توضیح که  چنانچه شرایط شکلی توسط خواهان رعایت شده باشد، دادگاه وارد مرحله دوم رسیدگی یا همان رسیدگی ماهوی خواهد شد و در صورتی که شرایط شکلی توسط خواهان رعایت نشده باشد، نتیجه رسیدگی شکلی توسط دادگاه صدور قرار  خواهد بود.

نتیجه رسیدگی ماهوی:

نتیجه رسیدگی ماهوی نیز همانطور که گفتیم ورود دادگاه به ماهیت و موضوع دعوی بوده که در نهایت منجر به صدور حکم خواهد شد.

تفاوت رای،حکم و قرار:

قانون آیین دادرسی مدنی آراء صادر شده از دادگاه ها را به دو نوع حکم و قرار تقسیم می کند. بر اساس قانون  چنانچه رأی دادگاه راجع به ماهیت دعوا و قاطع آن به طور جزیی یا کلی باشد، حکم و در غیر اینصورت قرار نامیده می شود. بنابراین  رای هم شامل حکم است و هم قرار.

همچنین حکم و قرار تفاوت های دیگری نیز دارند مانند اینکه با صدور قرار اصولاً امکان طرح مجدد آن دعوی وجود دارد(غیر از قرار سقوط دعوی) در حالیکه با صدور حکم امکان طرح مجدد دعوی وجود ندارد و صرفاً میتوان آن حکم را پذیرفت و یا اینکه نسبت به آن تجدید نظر خواهی نمود.

سخن آخر:

شناخت عمیق مباحث پایه ای علم حقوق خصوصاً آئین های دادرسی(مدنی،کیفری،دیوان عدالت اداری و …) نقش مهمی در پیشبرد موفقیت آمیز دعوی و شکایت دارد. از اینرو توصیه ما به شما استفاده از حقوقدانان مجرب و آزموده است تا نتیجه دعوی و شکایت مطلوب باشد. وکیل پروژه میتواند همراه و مشاور خوبی برای پیگیری مباحث حقوقی و کیفری شما باشد.